प्रस्तावना

"सब्बे सत्ता सुखी होन्तु, सब्बे होन्तुच खेमिनो

सब्बे भद्रानी पस्सन्तु, मा किन्चि दुक्ख मा गमा"

"सर्व प्राणिमात्र सुखी होवोत, क्षमाशील होवोत ,

सुसभ्य होवोत. तेव्हाच ते दुःखापासून मुक्त होतील"

              मी असे ऐकले आहे की बुद्धाच्या काळात एकदा, म्हणे एका विधवा स्त्रीचा, चार पाच वर्षाचा मुलगा, सर्पदंशाने मरण पावला. एकुलत्या एक मुलाच्या अकाली मृत्यूने, कष्टी झालेल्या त्या माउलीचे दुःख अनावर झाले. सर्वांनीच हळहळ व्यक्त केली. त्यातील काहींनी तिला मार्ग सांगितला. ते म्हटले,

             "आम्ही असे ऐकले आहे की भगवान बुद्ध नावाच्या एका मानव श्रेष्ठ व्यक्तीला साक्षात्कार झाला आहे. त्याचे खूप नाव घेतले जाते. असे म्हणतात, की तो मानवातले दुःख नष्ट करतो. तो सम्यक संबोधी; आता आपल्या गावाच्या सीमेपाशी एका झाडाखाली ‘समाधि’ अवस्थेत बसला आहे. तू त्याच्याकडे जा. कदाचित, तो तुझ्या मुलाला पुन्हा जिवंत करून देईल."

              एवढे ऐकल्यावर त्या विधवेने गावाची सीमा गाठली. झाडाखाली बसलेल्या गौतमाच्या पायाशी मुलाचे प्रेत ठेवले. आणि म्हणाली,

            "हे महात्म्या ! माझ्या मुलाचा अकाली मृत्यू झाला आहे. माझ्या विधवेचा तो एकुलता एक सहारा होता. तू दुःखाचे हरण करणारा महान बुद्ध आहेस, असे मी ऐकले आहे. तू तुझ्या साक्षात्काराने माझ्या मुलाला पुन्हा जिवंत करून, माझे दुःख हरण कर."

             भगवान बुद्ध म्हणाले,

            "होय ! ग्रामिणी तू ऐकलेस ते एकदम खरे आहे, की मी दुःखाचे निवारण करतो. मात्र, तुझ्या मुलाला जिवंत करण्यासाठी मला काही साधन सामुग्रीची आवश्यकता आहे. तेवढी तू आणून दे, मग लगेच मी तुझ्या मुलाला जिवंत करतो."

             "काय साधन सामुग्री पाहिजे? मला लवकर सांगा मी ती लगेचच तुम्हाला आणून देते." ती विधवा म्हणाली.

              बुद्ध म्हटले,

             "तू फक्त एवढेच कर, की गावात जावून अश्या एका घरातून एक मूठभर मोहरी घेऊन ये, ज्या घरात असा आतापर्यंत कोणाचाच अकाली मृत्यू झाला नाही. तो पर्यंत तू तुझ्या मुलाचे प्रेत इथेच माझ्याजवळ ठेवून जा."

             " होय महाराज ! मी लवकरच ते घेऊन येते."

              असे म्हणून ती विधवा गावात गेली. दिवसभर, ती प्रेत्येक घरी हिंडली; परंतु प्रत्येकाने तिला त्यांच्या घरात कसा अकाली मृत्यू झाला त्याची कहाणी सांगितली. कोणाच्या घरात एक मृत्यू तर कोणाच्या घरात दोन मृत्यू तर कोणाच्या घरात दोनपेक्षा जास्त मृत्यू झाल्याचे तिने ऐकले. म्हणून तिला मोहरी मिळाल्या नाही. सर्वांच्या कहाण्या ऐकून मात्र तिला याची जाणीव झाली, की अश्या परिस्थितीत सापडलेली ती पहिली नाही. काही कहाण्या तर तिने अश्याही ऐकल्या, ज्या ऐकून तिचे दुःख काहीच नाही असे तिला वाटले. शेवटी ती बुद्धा जवळ परत आली. म्हणाली,

             "हे सम्यक संबुद्धा ! मला दुःख मुक्त कर. मी तुझी  साधन सामुग्री आणण्यात अयशस्वी झाले आहे."

             बुद्ध म्हणाले,

            "अशी कोणतीही साधन सामुग्री नाही. मी तर तुला फक्त ही जाणीव करून देत होतो, की तुझ्या मुलाचा असा मृत्यू झाल्यावर, कोणाच्यानेच त्याला पुन्हा जिवंत करणे शक्य नाही.  ही गोष्ट तुला समजण्यासाठी, आजपर्यंत असे असंख्य समयी घडले आहे, ह्याची जाणीव आवश्यक होती. तुझ्या मुलाला जिवंत करणे तर मला शक्य नाही. पण त्यामुळे जे दुःख झाले आहे, ते मी नष्ट करू शकतो."

            त्यावर ती विधवा म्हणाली,

            "कृपया तसे करा".

            त्यानंतर भगवानांनी तिला त्यांचा धम्म सांगितला. ते एकूण ती म्हणाली,

            "साधू !  साधू ! साधू ! हे नरोत्तमा मी तुझा धम्म समजले. कृपया मला तुमच्या संघात सामील करून घ्या."

            आणि तिला बुद्धांनी संघात सामील करून घेतले.

            मला प्रश्न असा पडला, की बुद्धाने तिला धम्म म्हणून असे काय सांगितले ज्यामुळे तिचे दुःख हरण झाले?. जो कोणी येऊन बुद्धाचा धम्म त्यांच्याकडून ऐकत असे तो 'साधू ! साधू ! साधू !' अर्थात 'उत्तम ! अतिउत्तम ! सर्वोत्तम !' असे म्हणून, लगेच धम्म अनुसरण्यास सुरु करत असे. मग तो धम्म नक्की काय होता? हा प्रश्न मनात तयार झाला.

             आजची स्थिती मात्र खूप बिकट आहे.  मानव इतिहासाच्या, कोणत्याही काळात मानवात माजलेल्या, अमानवी कृत्यांचे अवलोकन केल्यास, मानवाला ‘मानव’ म्हणावे कि ‘अमानव’, असा प्रश्न निर्माण होतो. आज कालचीच उदाहरण घ्या. प्रत्येक एका सेकंदाला जगभरात कमीत कमी १०० असे अमानवी कृत्ये पार पडतात, जे माणसाला ‘मानव’ म्हणून शोभणारे बिलकुल नाही . मानवांच्या अमानवी कृत्यांचा पाढा वाचल्यास, तो असंखत्वाचा पाढा आहे असे तुम्हाला जाणवेल.

            म्हणून बुद्ध तत्वज्ञानाचा अभ्यास केला. ह्या अभ्यासात मला डॉ. आंबेडकरांच्या बुद्धाकडे बघण्याच्या दृष्टीकोनाची फार मदत झाली. त्या वैज्ञानिक दृष्टीकोनातून प्रस्तुत पुस्तक तयार झाले.          

            त्या उदात्त हेतूने प्रेरित झाल्यामुळे आणि मानव जातीच्या कल्याणाचा मार्ग, जो २५०० वर्षांपूर्वी शोधण्यात आला आणि सांगितला गेला, जो एवढ्या कालावधी नंतर त्याच्या मूळ स्वरूपापासून दूर गेला आहे, तो समजून घेतला. तेव्हा मला वाटले,

काय करू आता धरूनिया भीड, निशंक हे तोंड वाजविले

नाही जगी कोणी मुकीयांची जाण, सार्थक लाजून नव्हे हित.

- संत तुकाराम

आता भीती धरून काय करू,  म्हणून बोलायला सुरु केले

या जगात वंचितांची जाण असलेले कोणी नाही,  म्हणून सार्थक लाजणे आता हिताचे नाहीं.

- संत तुकाराम

            पुस्तकात वापरलेली मराठी भाषा फार साहित्तिक नाही. मला ती माहीतही नाही. मराठी शुद्धलेखनाच्या काही त्रुटी राहून गेल्या असण्याची शक्यता नाकारता आली नसती. परंतु ते डोळ्यात तेल घालून तपासण्याची आणि तसेच इतर आवश्यक शब्दांचे बदल करण्याची, मोठी जबाबदारी माझे वडील श्री. रमेश धोंडू महाले (सेवानिवृत्त मुख्याध्यापक, जि. प. जळगाव) यांनी पार पडली; त्यांचे आभार.  मराठी माध्यमातून न शिकल्यामुळे माझे झालेले नुकसान, भरून निघणार नाही; ह्याची आता जाणीव होते. पुस्तक लिहितांना ज्या संदर्भांची परत फेड करता येणार नाही; अशी मदत झाली, त्या संदर्भांची यादी दिली आहे. त्यांचे मनपूर्वक आभार.  

- प्रशांत रमेश महाले.

पुणे

दि. १४ एप्रिल २०२०

'धम्म' पुस्तकातील प्रस्तावना