महात्मा ज्योतिबा फुले - जीवन सारांश

·         जन्म - ११ एप्रिल १८२७
·      संपूर्ण नाव - ज्योतिराव गोविंदराव फुले , आईचे नाव - चिमणाबाई (ज्योतिराव नऊ महिन्याचे असतांनाच आईचा मृत्यू).
·        मूळ आडनाव - गोर्हे
·      १८४१, वयाच्या १४ व्या वर्षी, 'गफहार बेग मुन्शी' ह्या मुस्लिम हितचिंतकांच्या आणि मि. लेजीट ह्या इंग्रज मित्राच्या सल्याने गोविंदरावांनी ज्योतिरावांना शाळेत घातले.
·        १८४७ पर्यंत सात बुके (वर्ग) शिकले.
·        निरनिराळे ग्रंथ विशेषकरून 'इंग्रजी ' वाचण्याचा नाद लागला.
·      एका ब्राम्हण मित्राच्या लग्नाला गेले आसता ' शूद्र असूनही ब्राम्हणाच्या बरोबरीने वरातीत कसा चाललास?' म्हणून अपमानास्पद वागणूक मिळाली.
·    १८४८ सालच्या आरंभी पुण्याच्या बुधवार पेठेत, ‘भिडे’ वाड्यामध्ये मुलींची शाळा सुरु केली. (बहुतेक ही देशातील मुलींची पहिली शाळा आहे.)
·    धर्मवेड्या लोकांनी मुलींची शाळा काढून धर्म भ्रष्ट केला असा बोभाटा पसरविला. परंतु शाळेतील मुलींची संख्या झपाट्याने वाढत होती.
·    शाळेचे काम झेपेना म्हणून नवीन शिक्षक (फुकट काम करणारा) शोधून पहिला, मात्र कोणी मिळाले नाही. शेवटी पत्नी सावित्रीबाईंना घरीच शिकवून, शाळेत शिक्षिका म्हणून नेमले.(बहुतेक ह्या भारतातील पहिल्या महिला शिक्षिका आहेत.)
·   धर्मवेड्या लोकांकडून आणि ब्राम्हणांकडून, शाळेत कामावर जातांना सावित्रीबाईंना त्रास देण्यात आला. अंगावर दगड धोंडे मारले जात म्हणून ज्योतिरावांनी सावित्रीबाईंच्या स्वरक्षणार्थ सोबत पट्टेवाला ठेवला.
·    १८५१ साली पुण्याच्या नाना पेठेत अस्पृश्यांसाठी पहिली शाळा सुरु केली. 'या आधी मुलींची शाळा काढून धर्म भ्रष्ट केला आता महार मांगांसाठी शाळा काढून अजून धर्म भ्रष्ट केला' असे  म्हणून टीकेचा मारा सहन करावा लागला.
·     एका रात्री बारा वाजेच्या सुमारास दोन मारेकरी जोतिरावांना मारण्याच्या बेताने घरात शिरले,ज्योतिराव जागेच असल्याने मारेकऱ्यांचे प्रबोधन करून त्यांचे मन पालटवले. दोन्ही पुढे ज्योतिरावांचे एकनिष्ठ झाले.
·         १८५१ साली आपली विहीर आणि हौद अस्पृश्यांसाठी खुला केला.   
·     १८६३ साली स्वखर्चाने वाडा (बालहत्याप्रतिबंधक गृह) बांधला जेणेकरून ज्या विधवा गरोदर राहून आपल्या बाळाला मारून टाकत असत त्यांना गुप्तपणे येऊन बाळंत होऊन बाळ ठेवून जाता येईल, ह्याकरिता घरासमोर तशी पाटी लावली. ह्या घराचा ( वाड्याचा ) नंबर त्यावेळी ३९५ होता.
·   १८६४ साली पुण्याच्या गोखल्यांच्या वाड्यात शेणवी जातीतील रघुनाथ जनार्दन आणि नर्मदा ह्यांचा महाराष्ट्रातील पहिला पुनर्विवाह घडवून आणला.
·     १८६५ साली काशीबाई नावाच्या एका ब्राम्हण विधवेने बालहत्याप्रतिबंधक गृहात एका बाळाला जन्म दिला. पुढे जाऊन ज्योतिरावांनी ह्या मुलाला दत्तक घेतले. यशवंत नावाचा हा मुलगाच ज्योतिरावांचा एकमेव वारस आहे.
·       १८६८ साली रायगडावर शिवाजी महाराजांची समाधी शोधली आणि १८७० साली शिवाजी महाराजांवर पोवाडा लिहून प्रसिद्ध केला.
·         १८७३ 'गुलामगिरी' ग्रंथ लिहून प्रसिद्ध केला.
·         २३ सप्टेंबर १८७३ साली पुणे येथे सत्यशोधक समाजाची स्थापना केली.
·      १८७६ साली रा. भालेकर आणि रा. रामचंद्र हरी शिंदे यांना पार्टनर करून 'पुणे कमर्शियल ऍण्ड काँट्रॅक्टिंग कंपनी' स्थापित केली. खडकवासला तलाव, मुठा नदीच्या पाटाचे बांधकाम, येरवड्याच्या पुलाच्या बांधकामाचा दगड आणि चुना, पुणे सातारा रस्त्यावरील डोंगरातील बोगदा कोरण्याचे काम इत्यादी पूर्ण केले.
·       १८८२ साली टिळक आणि आगरकर यांचा रामशेठ उरवणे यांच्या मार्फत कोल्हापूरच्या बर्वे प्रकरणात खटला चालल्याने, जमीन घेतला.
·         १८८४ साली 'हंटर कमिशन' पुढे सक्तीचे शिक्षण करावे अशी साक्ष झाली.
·         १८८४ साली पुणे येथे 'अनाथ विद्यार्थी वसतिगृह' सुरु केले.
·         ११ मे १८८८ रोजी कोळीवाडा हॉल मध्ये भरलेल्या सभेत 'महात्मा' ही पदवी देण्यात आली.
·         १८८८ साली पक्षाघाताने उजवा हात निकामी झाला. डाव्या हाताने लिखाण शिकून 'सार्वजनिक सत्यधर्म' हा ग्रंथ लिहला.
·         ४ फेब्रुवारी १८८९ रोजी रा. ग्यानबा कृष्णाजी ससाणे यांच्या लक्ष्मीबाई नावाच्या कन्येशी यशवंताचा विवाह पार पडला.
·         २७ नोव्हेंबर १८९० रोजी गुरुवारी रात्रीच्या २ वाजून २० मिनिटांनी (२८ नोव्हेंबर १८९०) देहावसान झाले.

संदर्भ
'महात्मा ज्योतिराव फुले - अल्प परिचय'
लेखक - पंढरीनाथ सिताराम पाटील.